Engelliler ve Eneglli Aylıklarına İlişkin Hukuki Bilgiler

3 Aralık Dünya Engelliler Günü olarak bilinmektedir. Ülkemizde engellilere ilişkin haklar 5378 sayılı Engelliler Hakkında Kanun ile düzenlenmiştir. Engelli bireyler hakkında kanunda engelli birey, fiziksel, zihinsel, ruhsal ve duyusal yetilerinde çeşitli düzeyde kayıplarından dolayı topluma diğer bireyler ile birlikte eşit koşullarda tam ve etkin katılımını kısıtlayan tutum ve çevre koşullarından etkilenen birey olarak tanımlanmıştır.

Sadece ülkemizde değil uluslararası hukukta da oldukça önemli düzenlemeler mevcuttur. Bunlardan bir tanesi ülkemizin de taraf olduğu Birleşmiş Milletler Engelli Hakları Sözleşmesi’dir. Bu sözleşmeye taraf olan devletlerin birtakım yükümlülükleri bulunmaktadır. Bunlar:

• BM Engelli Hakları Sözleşmesi’nde belirtilen hakların uygulanması için gerekli tüm yasal, idari ve diğer tedbirleri almak,
• Engelliler aleyhinde ayrımcılık teşkil eden yürürlükteki hukuk kurallarını, düzenlemeleri, gelenekleri ve uygulamaları değiştirmek veya ortadan kaldırmak için gerekli olan, yasama faaliyetleri dâhil uygun tüm tedbirleri almak;
• Tüm politika ve programlarda engellilerin insan haklarının korunmasını ve güçlendirilmesini dikkate almak,
• Kamu otoritelerinin ve kurumlarının bu sözleşmeye uygun davranmaların sağlamak,
• Herhangi bir kişi, örgüt veya özel teşebbüs tarafından engelliliğe dayalı ayrımcılık yapılmasını bertaraf etmek için uygun tüm tedbirleri almak,
• Standartlar ve kılavuz ilkelerin geliştirilmesinde evrensel tasarımdan yararlanılması ve engellilerin özel ihtiyaçlarını karşılamak üzere evrensel olarak tasarlanmış ve mümkün olduğu ölçüde asgari değişikliği ve az maliyeti gerektiren ürünlerin, hizmetlerin, ekipmanın ve tesislerin araştırılmasını, geliştirilmesini, mevcudiyetini ve kullanılabilirliğini sağlamak ve desteklemek,
• Maliyeti karşılanabilir teknolojilere öncelik vererek, bilgi ve iletişim teknolojileri, harekete yardımcı araçlar, yardımcı teknolojiler dâhil engellilere uygun yeni teknolojilerin araştırılmasını, geliştirilmesini, mevcudiyetini ve kullanılabilirliğini sağlamak ve desteklemektir.

Sözleşmeye taraf devletin yukarıda belirtilen yükümlülükleri yerine getirmesi esas alınmıştır. Ülkemizde engellilere “engelli aylığı” adı altında aylık bağlanmakta aynı zamanda engelli bireylere bakan kişilere de “engelli bakım aylığı(diğer adıyla evde bakım aylığı)” bağlanmaktadır. Burada amaç, devletin yükümlülüğünü yerine getirerek engelliye ve ona iştirak edene destek sağlamaktır.

Engelli aylığı, Sosyal Güvenlik Kurumu Başkanlığı Primsiz Ödemeler Genel Müdürlüğü tarafından 2022 sayılı “65 Yaşını Doldurmuş Muhtaç, Güçsüz ve Kimsesiz Türk Vatandaşlarına Aylık Bağlanması Hakkında Kanununa” göre bağlanan aylıktır. 2022 sayılı kanun uyarınca ekonomik yoksunluk içinde bulunan; 18 yaşından büyük engelli bireyler ve kanunen bakmakla yükümlü olduğu 18 yaşını tamamlamamış engelli yakını bulunan Türk Vatandaşlarına aylık bağlanmaktadır. Engelli aylığı kanunen düzenlenmiş olup Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı’nın denetimi altındadır.

Engelli aylığı alacak kimsenin birtakım şartlara sahip olması gerekmektedir. 20.03.2013 yılında Resmi Gazete ’de yayımlanan “Özürlülük Ölçütü, Sınıflandırması ve Özürlülere Verilecek Sağlık Kurulu Raporları Hakkında Yönetmelik” ile belirlenen engel oranı engelli aylığının alınmasında en önemli kriteri oluşturmaktadır. İlgili yönetmelik engelli sağlık kurulu raporlarının alınması, geçerliliği, değerlendirilmesi ve engelli sağlık kurulu raporu verebilecek yetkili sağlık kurumlarının tespiti ile ilgili usul ve esasları belirlemek; engellilerle ilgili derecelendirmelere, sınıflandırmalara ve tanımlamalara gereksinim duyulan alanlarda ortak bir uygulama geliştirmek ve uluslararası sınıflandırma ve ölçütlerin kullanımının yaygınlaştırılmasını sağlamak amacıyla hazırlanmıştır. Bu şartlara göre engelli aylığına başvuracak engelli bireyin;

• İlgili yönetmelik uyarınca engel oranı en az %40 üzeri rapora sahip olması,
• 18 yaşından büyük 65 yaşından küçük olması,
• Kanunen bakmakla yükümlü kimsesi bulunmaması,
• Sosyal güvenlik kurumlarından her ne olursa olsun bir gelir veya aylık hakkından yararlanamaması,
• Nafaka bağlanmamış veya bağlanmasının mümkün olmaması,
• Mahkeme kararıyla veya doğrudan bir mevzuat gereği bağlanmış herhangi devamlı bir gelire sahip olmaması,
• Her türlü gelirleri toplamının aylık ortalaması, kanunla belirlenen muhtaçlık sınırının altında olması gerekmektedir.

Kişinin bakmakla yükümlü olduğu kimsenin engelli olması durumunda da yukarıdaki şartlarla beraber bu engelli yakının da 18 yaşından büyük olması gerekmektedir. Bu şartlar oluştuğunda engelli yakınına bakan kişi evde bakım aylığı alabilmektedir. Engelli aylığından farklı olarak evde bakım parası; bir evde kişi başına düşen ortalama maaş gelir miktarının, asgari ücretin aylık net miktarının 2/3’ünden daha az olan kişilere Aile, Çalışma ve Sosyal Hizmetler Bakanlığı'nca verilen destek parasıdır. Evde bakım aylığı için başvuracak olan bireyin ise 30.07.2006 tarih 26244 sayılı “Bakıma Muhtaç Engellilerin Tespiti ve Bakım Hizmeti Esaslarının Belirlenmesine İlişkin Yönetmelik” kapsamında bakım ihtiyacı olan engelli koşullarına sahip olması gerekmektedir. Yakınının sahip olduğu engeli sebebiyle kendisine bakamaması, alınan engelli sağlık kurulu raporunda “ağır engelli” ibaresinin bulunması gerekmektedir. Ayrıca engelli yakınına bakacak olan kimse ile yakını arasında kan bağı bulunması mevcut olmalıdır. İlgili yönetmelik çerçevesinde üveylik olması durumunda da evde bakım aylığı alınabilmektedir. İkametgâhların aynı yerde olma şartı aransa da engelliye bakacak başka kimsenin olmaması ve engellinin veya yasal temsilcisinin özel veya resmi merkezlerde bakım hizmeti almayı istememesi hâlinde, bakım hizmetleri değerlendirme heyetinin de görüşü ile bakım hizmeti her gün rahatlıkla gelinip gidilebilecek yakınlıktaki farklı adresteki akraba tarafından da verilebilmektedir.

Engelli aylığı ve evde bakım aylıkları ile ilgilenen genel merci Aile ve Sosyal Politikalar Bakanlığı il veya ilçe müdürlükleridir. Ancak engelli aylığı başvuruları ikametgâhının bulunduğu yerdeki Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma (SYD) Vakfına yapılmaktadır. Engelli Aylığı başvuru kriterleri yerine getirilmesi durumunda birtakım belgeler başvuru esnasında sunulmalıdır. Ayrıca istenen belgeler;

• Başvuru formu-dilekçe, [Başvuru formu Kaymakamlıklara bağlı mal müdürlüklerinden alınabilir] ve 2 adet fotoğraf,
• Engelli veya başkasının yardımı olmaksızın hayatını devam ettiremeyecek derecede engelli olmaları nedeniyle aylık bağlanacaklar için “engelli sağlık kurulu raporu”,
• Aylık talebinin vasi tarafından yapılması hallerinde mahkemeden alınmış vasilik kararı,
• Mal Bildirim Beyanı,
• Vukuatlı Nüfus Kayıt Örneği [Adrese dayalı Nüfus Kayıt Sistemi’nden alınabilir]
• Fakirlik Kâğıdı (Muhtarlıklardan alınır)
• Sosyal Güvenlik Kurumundan Maaş Almadığını Gösteren Belge.

Sonuç olarak yukarıdaki şartları oluşturan engelli bireyler ve engelli yakınına bakmakla yükümlü kimseler, yine yukarıdaki evrakları alarak ikametgâhlarının bulunduğu Sosyal Yardımlaşma ve Dayanışma (SYD) Vakfına başvuruda bulunurlar. Vakıftan alınan sevk kâğıdı ile sağlık kurulu raporu vermeye yetkili hastanelere gidilir. Alınan bu sevkle gidilen hastanede sağlık kurulu raporu düzenlenir. Düzenlenen raporda belirlenen engellilik oranı sonrası muhtaçlık değerlendirmesi yapılarak kişinin sahip olduğu engellilik oranına göre belirlenen engelli aylığı bağlanmaktadır. Ölüm, muhtaçlığın ortadan kalkması, engel oranının düşmesi, adres değişikliği, engelli kişinin SSK’lı olarak çalışmaya başlaması, Türk vatandaşlığından çıkarılması, feragat gibi durumlarda engelli aylığı kesilmektedir.